RTV Sternet en de Historische Kring Haaksbergen maken een serie over de geschiedenis van Haaksbergen. Deze keer is het onderwerp: Haaksbergen in oorlogstijd.
Bij de twee wereldoorlogen in de vorige eeuw denkt iedereen in Nederland vooral aan de jaren tussen 1940 en 1945. Dat is goed verklaarbaar, want ons land wist door een neutrale opstelling in de Eerste Wereldoorlog buiten het strijdtoneel te blijven. Ongemerkt ging die periode tussen 1914 en 1918 echter niet aan Haaksbergen voorbij. De grenzen moesten extra goed worden bewaakt en daarom werden hier militairen naartoe gedirigeerd. Ze werden ondergebracht in het gemeentehuis aan de Oostenstraat (nu Von Heijdenstraat).
Bij Buurse kwam een verdedigingsstelling en aan de Eibergsestraat bij de Ambachtstraat werd een heuse wegversperring aangelegd. De oorlog speelde zich af tussen Duitsland, Oostenrijk en Hongarije aan de ene kant, tegen zo ongeveer de rest van Europa aan de andere kant. Het was Nederland dan wel gelukt om zich erbuiten te houden, last had ons land er wel van. Diverse levensbehoeften werden schaars. De mensen probeerden die producten toch te krijgen en dat leidde tot een flinke toename van het smokkelen. Voor de soldaten die langs de grens patrouilleerden, werd het een belangrijke taak om dit smokkelen te bestrijden.
Paarden, koeien, koffie, thee, brandstoffen en nog veel meer vonden in het Duitse grensgebied hun weg naar Nederland. Veel smokkelaars werden gesnapt, raakten hun smokkelwaren kwijt en kregen een hoge boete. Toen dat niet meer hielp, werden gevangenisstraffen uitgedeeld, waardoor de gevangenissen snel heel vol raakten. Het gebrek aan levensmiddelen betekende dat allerlei producten op de bon gingen. Daarmee konden de mensen brood, melk, aardappelen, vlees, klompen, schoenen, kolen en andere waren kopen. Door het tekort ontstond er een levendige zwarte handel. Om de nood te verlichten, mochten arme mensen in het Haaksberger- en Buurserveen gratis turf steken voor de kachel.
Vluchtelingen
De Duitse troepen trokken in het begin van de oorlog via België naar Frankrijk. Na de verovering van Antwerpen sloeg een miljoen Belgen op de vlucht naar Nederland. Haaksbergen telde toen 6.200 inwoners en moest 60 vluchtelingen opvangen. Ze kwamen te wonen in huizen aan de Molenstraat en in de school op de Markt. Hun Belgische franken konden ze hier wisselen bij Derk Jordaan, wat mede leidde tot het ontstaan van de Bank Jordaan. Na afloop van het oorlogsgeweld keerden bijna alle vluchtelingen naar België terug. Slechts een enkeling bleef hier voorgoed. Duitsland, Oostenrijk en Hongarije verkeerden na hun nederlaag in grote nood. Daarom werden duizenden kinderen uit die landen voor herstel van hun gezondheid opgenomen in Nederlandse gezinnen, ook in Haaksbergen.
Tweede Wereldoorlog
De intocht van de Duitse troepen op 10 mei 1940 leidde in het dorp tot grote verslagenheid. Langs de grens waren er ook toen veel verbindingen met het buurland. Boeren uit Buurse deden zaken met boeren uit Alstätte. Er werden ‘grensoverschrijdende’ huwelijken gesloten. Zo woonden er bij het uitbreken van de oorlog in Haaksbergen meer dan 60 Duitse vrouwen. Zij hadden hier hun werk, vaak als dienstmeisje, of waren met een Nederlandse man getrouwd. Ook waren er joodse Duitsers die naar Nederland waren gevlucht.
De oorlog verstoorde de samenleving wreed. Door 5 jaren bezetting verloren 115 Haaksbergenaren hun leven, onder wie 21 weggevoerde joodse mensen. Haaksbergen telde in 1940 een kleine 10.000 inwoners. Velen van hen verdienden hun boterham in de agrarische sector, in winkels en bedrijven, vooral in de textielindustrie. Bijna driekwart van de inwoners was katholiek. Verschillen tussen geloofsgroepen speelden een rol, maar in een dorp waarin iedereen elkaar kende, voelde men zich toch vooral Haaksbergenaar. Dat gold ook voor de 54 joodse inwoners.
Na de inval eisten de Duitsers tientallen openbare en andere gebouwen op en 141 particulieren moesten Duitse militairen bij hen in huis nemen. De joodse medeburgers werd het normale leven onmogelijk gemaakt. Ze mochten niet bij de overheid werken en nergens meer naartoe: niet naar de bibliotheek, niet naar het zwembad, niet naar cafés of restaurants. Het lidmaatschap van verenigingen werd hun verboden, hun kinderen mochten niet meer naar gewone scholen. Joodse winkeliers moesten hun zaak sluiten. Bedrijven konden niet meer normaal draaien.
Op 1 april 1945 reden om 11 uur ’s morgens Engelse tanks via de Eibergseweg de Markt op.
Haaksbergen werd bevrijd op 1 april 1945. Maar de uitzinnige vreugde bij het binnentrekken van de tanks en manschappen van de 30ste Engelse Legergroep ging hand in hand met een diep verdriet over de gevolgen van het bombardement op zaterdag 24 maart. Bij deze misrekening van de geallieerden vonden 57 Haaksbergenaren de dood en raakten er tientallen gewond. Voor hen kwam de Bevrijding een week te laat.
Voor een groot aantal Haaksbergenaren is niet 4 mei, maar 24 maart de echte dag van de dodenherdenking. Op die datum in 1945 speelde zich een onvoorstelbare tragedie af. Om 9.15 uur op die zaterdagmorgen gaat het luchtalarm af. De reactie is routinematig: scholen sturen de kinderen naar huis, iedereen zoekt een veilig heenkomen. Dan, om 9.23 uur, klinkt het gierende geluid van een ongekend zware bommenregen. Drie formaties van elk zes bommenwerpers van de geallieerde ‘386 Bomb Group’ ontdoen zich van 318 fragmentatiebommen van elk 118 kg. De gevolgen zijn afschuwelijk. Tal van gezinnen in de Klaashuisstraat, Brink, Von Heijdenstraat, Buurserstraat, Veldkampstraat, Bevertstraat en de Enschedesestraat worden in rouw gedompeld.
Lijst
De officiële lijst van slachtoffers telt 57 namen: 50 personen waren direct dood, 7 bezweken enkele dagen later. Onder de doden was de door de Duitsers afgezette burgemeester Jhr. Hubertus J.W.J. von Heijden. Ook waren er tientallen gewonden. Eén van hen is Hetty van Tongeren, dan 14 jaar oud. De uloscholiere was tijdens het luchtalarm onderweg van het cafézaaltje bij de windmolen, waar de lessen werden gegeven, naar café Tankink (nu De Biester) aan de Enschedesestraat. Daar wilde ze haar leraar Frans spreken over een rapportcijfer. Toen ze er bijna was, hoorde ze het gierende geluid van de bommenregen.
‘Ik ben toen gaan rennen naar de kluis van de zuivelfabriek, naast het huis Rispinge van de familie Zuidema. Daar woonden wij toen tijdelijk en wij konden altijd schuilen in hun kluis. Helaas haalde ik het niet, ben gevallen en getroffen door een stukje scherf. Dat ging dwars door mijn buik en bleef steken achter in mijn hemdje. Daarbij ben ik stukjes kwijtgeraakt van een darm en van een ruggenwervel. Gelukkig is mijn aorta niet geraakt, anders was ik dood geweest. Ik bloedde heel erg, maar kon opstaan en het laatste stukje naar huis strompelen, waar mijn moeder mij opving. Helpers van het Rode Kruis waren snel aanwezig. Via de dokter kwam ik in het Anthonius-ziekenhuis, waar de gangen vol lagen. Er was geen water en geen elektriciteit. Toch hebben ze me kunnen opereren. Ik ben er twee maanden gebleven; ook later heb ik nog een paar keer lang in het ziekenhuis gelegen. Ik was een kind, heb mij toen niet gerealiseerd dat ik aan de dood ontsnapt was.’
115 namen
De lijst van omgekomen Haaksbergenaren door het oorlogsgeweld telt in totaal 115 namen, waarvan de helft van dit bombardement. Bij de Duitse inval sneuvelden 7 plaatsgenoten als militair. In concentratiekampen stierven 23 Haaksbergenaren, onder wie Han Jordaan, die als geheim agent verraden was. Als represaille voor de werkstaking in april 1943 bij Jordaan werden 8 werknemers doodgeschoten. Voortijdig gesprongen projectielen kostten 2 personen het leven. Vijf mannen overleefden de arbeidsinzet in Duitsland niet.
Het Verhaal van Haaksbergen 2024
RTV Sternet en de Historische Kring Haaksbergen maken onder de noemer ‘Het Verhaal van Haaksbergen’ een serie over de geschiedenis van Haaksbergen. In ieder deel wordt een ander onderwerp behandeld.
Bekijk en beluister hier alle afleveringen van het Verhaal van Haaksbergen 2024
https://haaksbergeninbeeld.nl/tag/het-verhaal-van-haaksbergen-2024/
Ga naar de start van het Verhaal van Haaksbergen 2024 en de index
Verteller: Wim Oltwater
Interviewer: Jolanda Bouwmeesters
Opnames en montage: Jayden Hauber en Constance van Wolferen
Tekst en eindredactie: Michel van der Voort
Met dank aan de Historische Kring Haaksbergen
‘Het verhaal van Haaksbergen’ is mede mogelijk gemaakt door de Provincie Overijssel.
Een productie van RTV Sternet