RTV Sternet en de Historische Kring Haaksbergen maken een serie over de geschiedenis van Haaksbergen. Deze keer is het onderwerp: Stoom als aandrijving.
Textielindustrie bracht het dorp verder
Haaksbergen heeft een rijke historie met de textielindustrie. Tot het midden van de 18e eeuw werd er veel thuis geweven. Ook waren er spin- en weeflokalen waarin voor een baas werd gewerkt. De eerste stoommachine voor de textielindustrie kwam in Haaksbergen in 1859. Deze ontwikkeling zou een periode inluiden waarin het overwegend agrarische dorp in de ban zou geraken van de snel groeiende textielindustrie.
In Twente was men vanaf 1850 begonnen men met het bouwen van stoomweverijen en spinnerijen. In een reisverslag uit 1851 schrijft J.A. Klokman over Haaksbergen: ‘Bij het binnenkomen van het dorp bemerkt men al dadelijk aan de fabrieken, dat men in Twente is; het ‘rik-tak-tik’ der weefgetouwen hoort men algemeen’. Hij noemt in enkele andere plaatsen de stoomspinnerijen, waarbij hij de walm uit de schoorstenen benoemt. Het was Derk Jordaan die bij zijn bleek aan de Buurserbeek de eerste stoommachine in het dorp bracht. Die had hij in Almelo op de kop weten te tikken. Dat beviel hem zo goed, dat hij in 1862 in het dorp een geheel nieuwe stoomweverij liet bouwen. De familie Ten Hoopen, die ook een bleek had aan de Buurserbeek, bouwde ook een stoomweverij, maar deed dat in Neede, in 1863.
De industriële revolutie veranderde het aanzicht van het dorp en zijn agrarische omgeving. Grote fabriekscomplexen werden neergezet met een grote en ook hoogwaardige productie. In 1862 legde een grote brand Enschede in de as, terwijl de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865) voor een inzinking in de katoenaanvoer zorgde. Maar deze twee gebeurtenissen konden de stormachtige ontwikkeling van de textielindustrie nauwelijks vertragen. Sterker nog: deze bedrijfstak droeg er ook toe bij dat Haaksbergen in 1884 werd aangesloten op het landelijke spoorwegnet. Geografisch lag Haaksbergen gunstig omdat er voor de Twentse industrie een spoorverbinding nodig was met het Ruhrgebied.
Toen in 1898 de fabriek van Jordaan aan de Enschedesestraat in het dorp afbrandde, werd er snel een nieuwe fabriek gebouwd, die uiteraard bij het spoorwegemplacement kwam te staan. In dezelfde tijd had ook Ten Hoopen zich daar gevestigd met een nieuwe stoomweverij. Bij het spoor was Simon Frankenhuis met zijn ploddenfabriek (verwerken van katoenafval) de beide fabrikanten al voor geweest. Die had hier al in 1885 een magazijn gebouwd.
Niet alleen veranderde het dorp door de grote fabriekscomplexen met hun hoge schoorstenen, ook maatschappelijk waren de gevolgen groot. In de fabrieken was werk voor honderden arbeiders, niet alleen voor mannen maar ook voor leden van hun gezin. Door die werkgelegenheid kwamen er veel mensen van buiten het dorp, niet alleen om hier te werken maar ook om zich hier te vestigen. Die enorme groei leidde tot een groter zelfbewustzijn onder de arbeiders, die niet zonder arbeidsonrust verliep. In Haaksbergen leidde dit na een stakingsactie tot de oprichting van weverij ‘De Eendracht’ waarin een aantal ontslagen arbeiders veel zeggenschap had. De sociaal zeer betrokken rooms-katholieke geestelijke Alphons Ariëns speelde hierin een hoofdrol. (Zie venster 30).
Scholen
De textiel was in Twente altijd in handen geweest van handelaren. Die lieten de garens bij de thuiswevers of in weeflokalen weven tot linnen en halflinnen stoffen. Van oudsher werden er stoffen geweven van vlas, maar met de komst van katoen uit de koloniën ontstond een heuse huisindustrie. De toepassing van stoom was een vinding die was komen overwaaien uit Engeland. Pas in 1787 was er in Nederland een machine die voldeed aan de gestelde verwachtingen. Er kwamen ook scholen om de arbeiders te leren hoe ze moesten omgaan met het nieuwe weefsysteem met snelspoelen en getouwen. Zo’n textielschool moet er ook in Haaksbergen zijn geweest, maar het is niet bekend waar die heeft gestaan.
Bronnen:
Schetsen en tafereelen uit den Achterhoek, J.A.Klokman
Historie van Haaksbergen, deel 3
Stad en land van Twente, L.A. Stroïnk
Weverij De Eendracht Haaksbergen, J.B.M. Heerink.
Het Verhaal van Haaksbergen 2024
RTV Sternet en de Historische Kring Haaksbergen maken onder de noemer ‘Het Verhaal van Haaksbergen’ een serie over de geschiedenis van Haaksbergen. In ieder deel wordt een ander onderwerp behandeld.
Bekijk en beluister hier alle afleveringen van het Verhaal van Haaksbergen 2024
Ga naar de start van het Verhaal van Haaksbergen 2024 en de index
Verteller: Wim Oltwater
Opnames en montage: Constance van Wolferen
Tekst en eindredactie: Michel van der Voort
Met dank aan de Historische Kring Haaksbergen
‘Het verhaal van Haaksbergen’ is mede mogelijk gemaakt door de Provincie Overijssel.
Een productie van RTV Sternet