
RTV Sternet produceert in samenwerking met de Historische Kring Haaksbergen onder de noemer ‘Het Verhaal van Haaksbergen’ een serie over de geschiedenis van Haaksbergen. Deze keer is het onderwerp: St. Pancratius.
Kerk als middelpunt
De St. Pancratius aan de Markt met zijn 48 meter hoge toren is het bekendste, meest karakteristieke en centrale gebouw van Haaksbergen. Het oudste gedeelte van het huidige godshuis dateert, zoals boven de zuidelijke ingang staat aangegeven, uit het jaar 1520. Al eerder stonden op deze plek kerkgebouwtjes, aanvankelijk van hout. Wanneer hier het eerste kerkje verrees is niet bekend, maar het staat vast dat Haaksbergen reeds vóór of omstreeks het jaar 1000 een zelfstandige parochiegemeenschap was en toen al op deze plek over een kerkgebouw beschikte.
Er wordt aangenomen dat de St. Pancratius is verrezen op de plaats waar in vóórchristelijke tijden onze Saksische voorouders veelvuldig offers aan hun goden brachten. Toen omstreeks het jaar 800 het Christendom in deze streken opkwam, werden kleine houten kerkjes gebouwd op een door traditie geheiligde plaats. Bij opgravingen in 1971 heeft men daarvan nog enkele resten ontdekt nabij de fundamenten van de huidige kerk.
Het eerste stenen kerkje van Haaksbergen was een Romaans langwerpig gebouw, mogelijk in twee keer gebouwd vóór het jaar 1200. Natuursteen werd in ruime mate gevonden in Bentheim en Gildehaus. Rondom deze kerk vormde zich een kern van bewoning. Er vestigden zich ambachtslieden zoals een kleermaker, een smid, een timmerman, een herbergier, een winkelier en een bestuursambtenaar (richter). Zo’n groepje huizen heette trup of trop, later dorp. Of de eerste Haaksbergse kerk al aan Pancratius was toegewijd is niet bekend. Pancratius was een Romeinse jongeling die in het jaar 304 op 14-jarige leeftijd ter dood werd gebracht. De kerk werd in latere eeuwen verscheidene keren uitgebreid. De toren is aangebouwd in 1565, wat staat aangegeven op de gedenksteen rechts boven de ingangsdeuren.
Protestanten
In 1626 veroverden de Staten Oldenzaal en kwamen alle kerken van Twente in handen van de protestanten. Zes jaar later werd in Haaksbergen een gereformeerde predikant benoemd, die de plaats innam van de paapsche pastoor. Toen koning Lodewijk Napoleon begin maart 1809 door de provincie Overijssel reisde, telde Haaksbergen 2800 rooms-katholieken en 700 gereformeerden. Dit deed hem besluiten de Pancratius aan de katholieken terug te geven.
De teruggave van de kerk (in 1810) bleef beperkt tot alleen het gebouw. De toren werd eigendom van de gemeente en de protestanten behielden de pastorie. De pastorie stond oorspronkelijk in de tuin van de Hervormde Gemeente. Pastoor E.J.A. Engbers, die in Haaksbergen werkzaam was tussen 1884 en 1902, liet de pastorie aan de Markt bouwen, recht tegenover de Pancratius. Tijdens zijn pastoraat kreeg het kerkgebouw zijn huidige vorm, met o.m. de grote gewelven.
Bij de algehele restauratie van 1974-1976 is de structuur van de muren blootgelegd, waardoor vroegere verbouwingen en uitbreidingen van het kerkgebouw zichtbaar werden. Bij genoemde restauratie is wel veel van het oorspronkelijke interieur en de aankleding verloren gegaan.
Eén parochie
Naast de Pancratius zijn er in de loop van de jaren nieuwe parochiegemeenschappen ontstaan: Buurse in 1852, St. Isidorushoeve in 1926, de Veldmaat in 1934 en de Lourdes in 1958. De Pancratius maakt sinds 1 juli 2009 deel uit van de St. Franciscusparochie, waarin vijf voormalige parochies zijn samengevoegd, te weten Pancratius, Buurse, Veldmaat, Lourdes en het bij de gemeente Enschede behorende Boekelo. Deze samenvoeging was noodzakelijk wegens het teruglopende kerkbezoek en minder beschikbare priesters. Sluiting van één of twee kerkgebouwen is mogelijk een volgende stap. De St. Pancratiuskerk is in februari 2011 door het bisdom aangewezen als eucharistisch centrum en is daarmee de moederkerk van Haaksbergen.
Bronnen:
Leferink H.J. en B.G.J. Exterkate, St.Pancratiuskerk Haaksbergen; gids voor bezoekers. 2004.
Schilderman A.J., Chronologisch overzicht van de historie van de parochie van de H. Pancratius en haar bedehuis
in de loop der eeuwen. 1969
Schulten H.G.M., Kerk in de steigers; artikelen over de restauratie van 3/2 1973 t/m 8/6 1976. 1976.
Kijk hier voor alle afleveringen van het Verhaal van Haaksbergen
Vertellers: Christa Wensink en Peter Jan Schoonen
Montage: Constance van Wolferen
Eindredactie: Michel van der Voort
Een productie van RTV Sternet
Het project ‘Het verhaal van Haaksbergen’ is mede mogelijk gemaakt door de Provincie Overijssel
Met dank aan de Historische Kring Haaksbergen